मोसाद

सीरियन सरकार दिवसेंदिवस कमजोर व्हायला लागलं होतं. लष्कराचा हस्तक्षेप वाढायला लागला होता. त्यामुळे इझराईल आणि सीरिया यांच्या सरहद्दीवर तणाव निर्माण व्हायला सुरुवात झाली होती. पहिल्या महायुद्धापर्यंत इझराईलप्रमाणे सीरियासुद्धा तुर्कस्तानमधल्या ऑटोमन साम्राज्याचा भाग होता आणि युद्धानंतर फ्रेंचांनी त्यावर आपलं नियंत्रण प्रस्थापित केलेलं होतं. १९४८ मध्ये ब्रिटीश पॅलेस्टाईनमधून आणि फ्रेंच सीरियामधून साधारणपणे एकाच वेळी निघून गेले. त्यानंतर सीरियामध्ये राजकीय स्थैर्य नावाचा प्रकार अस्तित्वातच नव्हता. राज्यक्रांत्या होऊन एका हुकुमशहाच्या जागी दुसरा येणं ही नियमाने होणारी गोष्ट झाली होती. सीरियाचा कुठलाही शासक हा नैसर्गिकरीत्या मरत नाही – एकतर त्याच्याजागी सत्तेवर आलेला दुसरा शासक त्याची हत्या करवतो किंवा मग त्याच्या हत्येनेच नवीन राज्यक्रांती होते अशी साधारण परिस्थिती होती. त्यामुळे लोकांमध्ये प्रचंड असंतोष होता. त्यापासून त्यांचं लक्ष दुसरीकडे वळवण्यासाठी सीरियन राज्यकर्ते कधी लेबेनॉनबरोबर आणि बरेच वेळा इझराईलबरोबर काहीनाकाही भांडण उकरून काढत असत. राजवट बदलली की आधीच्या राजवटीच्या पाठीराख्यांना देशद्रोहाच्या आरोपावरून दमास्कसच्या मध्यवर्ती मार्जेह चौकात जाहीररीत्या फाशी दिली जात असे.

एली दमास्कसमध्ये येण्याच्या काही काळ आधी – सप्टेंबर १९६१ मध्ये सीरियामध्ये राज्यक्रांती होऊन इजिप्त आणि सीरिया यांचं एकीकरण रद्द करण्यात आलं होतं. असं एकीकरण हे इजिप्तचा राष्ट्राध्यक्ष नासरचं डोकं होतं. १९५६-५७ मधल्या सुएझ कालव्याच्या संघर्षानंतर त्याची प्रतिष्ठा अरब जगामध्ये प्रचंड प्रमाणात वाढलेली होती. इकडे सीरियामध्ये कम्युनिस्ट पक्ष हळूहळू बलिष्ठ होत होता, आणि तत्कालीन सीरियन लष्करप्रमुख अफीफ अल बिझरी हा सोविएत रशियाच्या पूर्णपणे कह्यात गेलेला होता. त्यामुळे सीरियाला कम्युनिस्टांच्या हातात पडण्यापासून वाचवण्यासाठी नासरने सीरियन सरकारपुढे हा प्रस्ताव मांडला होता आणि सीरियामधला दुसरा प्रबळ राजकीय पक्ष असलेल्या बाथ (Ba’ath) पक्षाने त्याला पाठिंबा दिला होता आणि १ फेब्रुवारी १९५८ या दिवशी हे एकीकरण झालं होतं.

पण नासरचा अंतस्थ हेतू संपूर्ण अरब जगाचा मसीहा बनणं हा असल्यामुळे तो बाथ पक्षाच्या हातात सीरियाची सूत्रं जाऊ द्यायला तयार नव्हता. त्यामुळे हे एकीकरण तीन वर्षांनी फिसकटलं आणि सप्टेंबर १९६१ मध्ये झालेल्या राज्यक्रांतीनंतर सीरिया या एकीकरणातून बाहेर पडला.

एलीला मोसादमध्ये आणणारा झाल्मान हाच एलीचा केस ऑफिसर किंवा मोसादच्या परिभाषेत ‘ कात्सा ‘ होता. त्याने एलीला म्युनिकमध्ये हेरगिरीसाठी लागणारी सर्व सामग्री – खास बनवलेले कागद, अदृश्य शाई, एक छोटा टाईपरायटर, छोटा ट्रान्समीटर गुप्तपणे बसवलेला एक ट्रान्झिस्टर रेडिओ सेट आणि इतरही बऱ्याच वस्तू – दिली.

म्युनिकवरून एली इटलीमधल्या जेनोआ इथे गेला आणि तिथून बोटीने तो बैरुटला गेला. बोटीवर त्याला मजीद एल अर्द नावाचा एक अरब भेटला. तो संपूर्ण अरब जगात मसाले आणि उंची कपडे यांचा व्यापारी म्हणून प्रसिद्ध होता. पण त्याची खरी प्रसिद्धी वेगळ्या कारणासाठी होती, ती म्हणजे अरब जगातल्या कुठल्या बंदरामध्ये कुठला कस्टम आणि इमिग्रेशन ऑफिसर किती लाच घेऊन सामान जाऊ देतो याबद्दल त्याला खडानखडा माहिती होती. त्याच्या याच ‘ कौशल्याचा ‘ उपयोग करून घ्यायचं मोसादने ठरवलं होतं, आणि त्यांना हे समजलं होतं एल अर्दच्या पत्नीकडून. ती इजिप्शियन ज्यू होती आणि तिचं आणि एल अर्दचं लग्न ऐन दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात चक्क नाझी जर्मनीमध्ये झालं होतं. तिने अर्थातच आपण ज्यू आहोत ही माहिती लपवलेली होती आणि आता युद्धानंतर ते सीरियामध्ये स्थायिक झाले होते. आपल्या व्यवसायानिमित्त एल अर्द जगभर फिरत असे. सीरियामधल्या सध्याच्या राजवटीबद्दल त्याच्या मनात राग होता, पण आपण मोसादची मदत करतोय याची त्याला कल्पनाही नव्हती. आपण सीरियन राजवटीविरुद्ध असलेल्या उजव्या विचारसरणीच्या बंडखोरांची मदत करतोय असं त्याला वाटत होतं. एलीला झाल्मानने दिलेली सामग्री सीरियामध्ये व्यवस्थित पोचवणं हे काम तो करणार होता.

बैरूटहून एल अर्द आणि एली गाडीने सीरियामध्ये शिरले. तिथे सरहद्दीवर तिथल्या कस्टम अधिकाऱ्याला ५०० अमेरिकन डॉलर्स देऊन एल अर्दने आपल्या गाडीची झडती होऊ दिली नव्हती. त्याच्या गाडीच्या डिकीमध्येच एलीला झाल्मानने दिलेली सगळी सामग्री होती.

सर्वसाधारणपणे एखादा हेर जेव्हा शत्रूराष्ट्रात जातो, तेव्हा तिथल्या गर्दीत मिसळून जाणं हे त्याचं पहिलं उद्दिष्ट असतं, पण एलीच्या बाबतीत ते पूर्णपणे उलटं होतं. त्याला सर्वांचं लक्ष वेधून घ्यायचं होतं, आणि तेही लवकरात लवकर.
दमास्कसमधल्या एकदम श्रीमंत आणि उच्चभ्रू अशा अबू रामेन या भागात एलीने एक मोठा फ्लॅट भाड्याने घेतला. हा फ्लॅट सीरियन सैन्याच्या एका मोठ्या तळाच्या अगदी समोर होता. आपल्या या घराच्या बाल्कनीमधून एलीला सीरियन सरकारचं मोठं अतिथीगृह दिसू शकत होतं. इतर देशांच्या वकिलाती, श्रीमंत व्यापारी आणि सीरियन सरकारमधले उच्चपदस्थ अधिकारी असले तालेवार लोक त्याचे शेजारी होते. या फ्लॅटच्या विविध भागांमध्ये त्याने आपले ट्रान्समीटर्स लपवले होते आणि नोकरांकडून दगाफटका होण्याचा धोका होता, त्यामुळे कोणीही पूर्णवेळ नोकर त्याने कामावर ठेवला नव्हता.

तो ज्यावेळी दमास्कसमध्ये आला, तेव्हा त्याचं दैव जोरावर होतं. इजिप्तबरोबर झालेलं सीरियाचं एकीकरण संपुष्टात येणं हा नासरला स्वतःचा व्यक्तिगत अपमान वाटला होता, त्यामुळे तो कदाचित सीरियामध्ये एखादी राज्यक्रांती घडवून आणू शकेल ही भीती सीरियन राज्यकर्त्यांना वाटत होती. त्यामुळे इझराईलकडे त्यांचं थोडंफार दुर्लक्षच झालं होतं. सततच्या संघर्षांमुळे देशाच्या तिजोरीमध्ये खडखडाट होता. राज्यकर्त्यांना मित्र, पाठीराखे आणि पैसे यांची नितांत आवश्यकता होती आणि अशावेळी कमाल अमीन साबेतसारखा प्रखर राष्ट्रभक्त, राष्ट्रवादी, आणि श्रीमंत व्यापारी देशामध्ये परत येणं ही त्यांच्यासाठी पर्वणी होती.

एली उर्फ साबेतने सीरियामध्ये स्वतःचं वलय निर्माण करायला सुरुवात केली. त्याला ज्या लोकांनी शिफारसपत्रं दिली होती, त्यांना सीरियामध्ये चांगलाच मान होता, त्यामुळे त्याच्यासाठी सीरियामधल्या उच्चवर्गाने स्वखुशीने दरवाजे उघडले. हळूहळू मोठे व्यापारी आणि सरकारी अधिकारी त्याच्या बैठकीमध्ये सामील झाले. तो अजून अविवाहित आहे हे समजल्यावर लोकांमध्ये त्याला आपला जावई किंवा मेहुणा करून घेण्यासाठी अहमहमिका लागली.

दमास्कसमधल्या गरीब लोकांसाठी तिथल्या नगरपालिकेने चालवलेल्या अन्नछत्राला भलीमोठी देणगी देऊन साबेतने आपली सामाजिक बाजूही लोकांना दाखवून दिली. पण अजूनही तो राजकारणात पडायचं टाळत होता, कारण सीरियामध्ये अजून एखादी मोठी उलथापालथ होऊ घातलेली आहे असं त्याच्या मोसादमधल्या वरिष्ठांचं मत होतं, आणि आता एलीही त्याच निष्कर्षाला पोचला होता.

ब्युनोस आयर्समध्ये हसनच्या संपादकपदामुळे एलीला तिथल्या राजकीय वर्तुळात शिरकाव करता आला होता. इथे सीरियामध्ये तेच काम करणारा माणूस होता जॉर्ज सलीम सैफ. तो जगभरात पसरलेल्या सीरियन नागरिकांसाठी रेडिओ दमास्कसवरून प्रसारित होणाऱ्या कार्यक्रमांचा निर्माता होता, आणि हसनप्रमाणेच त्यालाही एलीच्या खऱ्या स्वरुपाची काहीही माहिती नव्हती. त्याच्याशी गप्पा मारता मारता एलीला सीरियामधल्या राजकीय परिस्थितीबद्दल माहिती समजत होती. हसनप्रमाणेच सैफनेही एलीची अनेक राजकीय नेत्यांशी आणि सरकारी अधिकाऱ्यांशी ओळख करून दिली.

हे सगळं चालू असताना एली वैयक्तिकरीत्या मात्र एकाकी पडला होता. त्याच्या मनावरचा ताण तो कोणाशीही बोलून हलका करू शकत नव्हता. मोसादचं एखादं अजून नेटवर्क दमास्कसमध्ये असण्याची शक्यता होती, पण त्यांनी एलीशी किंवा त्याने त्यांच्याशी संपर्क साधणं म्हणजे आत्मघात ठरला असता. दिवसाचे २४ तास एक वेगळा माणूस बनून शत्रूराष्ट्रात राहणं हे वाटतं तितकं सोपं नाही याची जाणीव आता त्याला व्हायला लागली होती.

मिळालेली सगळी माहिती तो नित्यनियमाने सकाळी ८ वाजता आणि कधी कधी संध्याकाळीही प्रसारित करत असे. त्याचं घर सैन्याच्या तळाच्या खूपच जवळ होतं. तिथून सतत संदेश प्रसारित होत असत. त्या संदेशांमध्ये त्याने पाठवलेले संदेश लपून जात असत.

दमास्कसमध्ये आल्यानंतर ६ महिन्यांच्या कालावधीत कमाल अमीन साबेतने बरीच मजल मारली होती. कामासाठी बाहेर जावं लागणं हे त्याच्यासाठी अगदी नैमित्तिक होतं. त्यामुळे तो अर्जेन्टिनामधल्या मित्रांना भेटण्यासाठी गेला, तेव्हा दमास्कसमध्ये कुणालाही आश्चर्य वाटलं नाही. ब्युनोस आयर्सवरून तो म्युनिकला गेला आणि तिथे वेषांतर करून आणि वेगळ्या पासपोर्टवर तो तेल अवीवला गेला. तिथे आपल्या कुटुंबाबरोबर काही काळ घालवून मग तो दमास्कसला परत गेला.

यावेळी त्याला एल अर्दची गरज नव्हती. त्याचं स्वतःचं नाव पुरेसं होतं. त्याने सीरियामधल्या मित्रांसाठी भरपूर भेटवस्तू आणल्या होत्या. या भेटवस्तूंमध्ये मायक्रोफिल्म्स आणि एक छोटा कॅमेरा दडवलेले होते. जी माहिती प्रसारित करता येणार नव्हती, ती माहिती एली मायक्रोफिल्म्सद्वारे पाठवत असे. सीरियामध्ये बनलेल्या बुद्धिबळ आणि बॅकगॅमन यांच्या पटांना अर्जेन्टिनामध्ये चांगली मागणी होती. त्यामुळे तो अर्जेन्टिनामध्ये या वस्तू निर्यात करत असे आणि त्यांच्यामध्ये मायक्रोफिल्म्स दडवलेल्या असायच्या. तो अर्जेन्टिनामधल्या लोकांना हे पट पाठवायचा आणि ते त्यातून मायक्रोफिल्म्स काढून घेऊन इझराईलला त्या राजनैतिक मार्गाने (diplomatic channel) पाठवायचे.

त्यावेळी सीरियामध्ये बाथ पक्षाच्या स्वतंत्र सीरियावादी गटाचा जोर वाढायला लागला होता. सैफकडून एलीला याची बित्तंबातमी मिळत होतीच. वारे ज्या दिशेने वाहत होते त्याचा फायदा घ्यायचं त्याने ठरवलं आणि बाथ पक्षाच्या या नेत्यांबरोबर ओळख वाढवायला सुरुवात केली आणि आपल्या पैशांच्या थैल्या मोकळ्या सोडल्या.

त्याचा हा होरा अचूक होता हे मार्च १९६३ मध्ये सिद्ध झालं. ८ मार्च १९६३ या दिवशी सीरियामध्ये परत राज्यक्रांती झाली आणि बाथ पक्षाच्या स्वतंत्र सीरियावादी गटाने सत्ता काबीज केली. त्यांना सैन्याचाही पाठिंबा होता. एलीला ब्युनोस आयर्समध्ये भेटलेला जनरल अमीन अल हाफेझ या नवीन सरकारमध्ये संरक्षणमंत्री होता. त्याच वर्षी जुलैमध्ये राष्ट्राध्यक्ष सलाह अल बित्रविरुद्ध त्याच्या मंत्रिमंडळाने बंड केलं आणि हाफेझ राष्ट्राध्यक्ष झाला. त्याच्या मंत्रिमंडळामध्ये आणि महत्वाच्या अधिकाऱ्यांमध्ये जवळपास सगळे कमाल अमीन साबेतचे घनिष्ठ मित्र होते. काहीजणांना तर साबेतच्या सांगण्यावरून हाफेझने नियुक्त केलेलं होतं. साबेत आता सीरियन सरकारच्या अंतर्गत वर्तुळात सामील झाला होता.

दमास्कसमधली एक झगमगणारी मेजवानी. एकापाठोपाठ एक गाड्या येत आहेत. सगळ्या उच्चपदस्थांच्या मर्सीडिज किंवा रोल्स रॉईस. सरकारमधले मंत्री आणि सैन्यदलांचे अधिकारी त्यामधून उतरत आहेत. त्यांचा यजमान प्रत्येकाचं अगदी मनापासून स्वागत करत आहे आणि त्यांना काय हवं-नको त्याकडे जातीने लक्ष पुरवत आहे. या मेजवानीला येणाऱ्या पाहुण्यांची यादी आणि दमास्कसमधल्या सर्वात बलाढ्य लोकांची यादी यात फारसा फरक नाहीये. बरेच लोक कर्नल सलीम हातुमभोवती घोळका करून उभे आहेत. जनरल हाफेझच्या राष्ट्राध्यक्ष बनण्यामध्ये हातुमचा मोठा हातभार होता. त्यानेच जुलै १९६१ मध्ये दमास्कसमध्ये रणगाडे घुसवून अल बित्रला राजीनामा द्यायला भाग पाडलं होतं. थोड्या वेळाने स्वतः राष्ट्राध्यक्ष हाफेझचं आगमन होतं. तो सर्वप्रथम जाऊन आपल्या मित्राला – कमाल अमीन साबेतला भेटतो. राष्ट्राध्यक्षाबरोबर त्याची पत्नीही आहे. तिच्या अंगावर हिऱ्यांची कलाकुसर केलेला मिंक कोट आहे, जो साबेतने तिला भेट दिलेला आहे. अर्थात अशी भेट मिळालेली ती एकटी नाहीये. तिथे असलेल्या स्त्रियांपैकी किमान ५० टक्के स्त्रियांचे कपडे आणि दागिने हे साबेतने भेट दिलेले आहेत.

एकीकडे सैन्याधिकारी आणि सरकारी अधिकाऱ्यांचा एक गट सरहद्दीवरच्या परिस्थितीबद्दल चर्चा करतोय. त्यांच्यामध्ये असलेले काही लोक जॉर्डन नदी आणि तिच्या उपनद्यांचं पाणी इझराईलपासून वळवण्याच्या योजनेवर काम करत आहेत. ते उत्साहाने आपण आजवर केलेल्या कामाबद्दल बोलताहेत.

दुसरीकडे साबेत स्वतः काही लष्करी अधिकाऱ्यांबरोबर त्याच्या रेडिओ कार्यक्रमाबद्दल बोलतोय. हो, त्याला आता स्वतःचा रेडिओ कार्यक्रम मिळालाय. या कार्यक्रमात तो सीरियामधली राजकीय आणि आर्थिक परिस्थिती आणि इझराईल या विषयांवर भाष्य करतो. त्याशिवाय जगभर पसरलेल्या सीरियन नागरिकांसाठीही त्याचा एक वेगळा कार्यक्रम रेडिओ दमास्कसवर चालू आहे.

एली उर्फ साबेत अशा मेजवान्या महिन्यातून किमान एकदा देत असे. त्यांना सीरियन प्रसारमाध्यमांतून भरपूर प्रसिद्धी मिळत होती.

या आदरातिथ्याचा परिणाम म्हणून एलीला सैन्याच्या तळांवर आयोजित केल्या जाणाऱ्या कार्यक्रमांसाठी आमंत्रणं यायला लागली. तो बरेच वेळा तिकडे प्रमुख पाहुणा म्हणून जात असे. सीरियन सैन्याची गोलान टेकड्यांवरील तटबंदी, सीरियन लष्कराच्या पुढच्या योजना, त्यांचे नकाशे, नवी शस्त्रास्त्रं याबद्दल त्याला मिळणारी सगळी माहिती त्याच्या प्रसारणातून किंवा मग मायक्रोफिल्म्सच्या द्वारे मोसाद आणि अमानपर्यंत पोचत होती. त्याने त्याच्याव्यतिरिक्त संदेश पाठवण्याची एक अजून नवीन पद्धत शोधून काढली – रेडिओ दमास्कसवरचे त्याचे कार्यक्रम. त्याच्या एका इझराईल भेटीमध्ये त्याने आणि मोसादच्या अधिकाऱ्यांनी एक विशिष्ट शब्द आणि वाक्प्रचार यांचं कोड विकसित केलं. एली त्याच्या कार्यक्रमांमध्ये हे शब्द वापरत असे. त्यावरून मोसादला माहिती मिळत असे.

आता त्याने आपला प्रभाव अजून वाढवायला सुरुवात केली. त्याचं घर प्रचंड मोठं होतं आणि तो एकटाच राहात असे. त्याच्या ओळखीच्या एका सरकारी अधिकाऱ्याला आपल्या ‘ मैत्रिणीला ‘ भेटण्यासाठी एका जागेची आवश्यकता होती. त्याने साबेतला विचारलं. साबेतने काहीही न बोलता आपल्या घरातली एक खोली उघडून दिली. आणि त्यानंतर हे प्रकार अगदी नियमितपणे सुरु झाले. अनेक उच्चपदस्थ लष्करी आणि सरकारी अधिकाऱ्यांच्या मैत्रिणींना साबेत भेटवस्तू देत असे. त्याच्या मोबदल्यात त्या त्याला माहिती देत असत. कर्नल सलीम हातुमच्या अनेक मैत्रिणी होत्या आणि त्या सगळ्या साबेतला त्याच्याकडून मिळणारी प्रत्येक माहिती देत असत.

इझराईलबद्दल बोलताना साबेतच्या वाणीला भलतीच धार चढत असे. अरब राष्ट्रांचा प्रच्छन्न शत्रू आणि मध्यपूर्व आशियामधल्या शांततेला आणि इस्लामला असलेला सर्वात मोठा धोका याच शब्दांत तो इझराईलचं वर्णन करत असे. सीरियन लष्करातल्या आपल्या मित्रांना तो सतत इझराईलविरुद्ध ते फार काही करत नसल्याचे टोमणे मारत असे. त्याचा परिणाम म्हणून या अधिकाऱ्यांनी त्याला दोन-तीन वेळा गोलान टेकड्यांच्या भागात नेऊन सीरियन सैन्याची तयारी दाखवली. तिथल्या सैनिकांनाही साबेतच्या सरकारमधल्या प्रस्थाची कल्पना होती त्यामुळे त्यांनीही त्याला सर्व माहिती दिली. तिथले बंकर्स, शस्त्रांचा साठा, विमानविरोधी तोफा वगैरे बघून साबेत प्रचंड प्रभावित झाला. त्याने एकच सूचना तिथल्या अधिकाऱ्यांना दिली – इथले सैनिक कडक उन्हात उभं राहून आपल्या देशाच्या सरहद्दीचं संरक्षण करताहेत. निदान त्यांच्यासाठी थोडी झाडं इथे लावा. त्यांना सावली मिळेल. साबेतच्या सूचनेची ताबडतोब अंमलबजावणी झाली. (१९६७ च्या ६ दिवसांच्या युद्धात इझरेली विमानांना सीरियन सैन्याचे शस्त्रसाठे आणि बंकर्स सहज उध्वस्त करता आले कारण त्यांच्या जागांबद्दल या झाडांमुळे इझरेली वायुदलाला अगदी अचूक माहिती मिळालेली होती.)

जनरल हाफेझच्या आधी राष्ट्राध्यक्ष असलेला सलाह अल बित्र हाफेझने सत्ता काबीज केल्यावर पॅलेस्टाईनमधल्या जेरिको शहरात निर्वासित म्हणून राहात होता. बाथ पक्षाच्या नेत्यांनी अल बित्र आणि हाफेझ यांच्यात समेट घडवून आणण्याची जबाबदारी साबेतवर सोपवली. तीही त्याने यशस्वीरीत्या पार पाडली. त्याच्या या प्रगतीमुळे मोसादमधले लोकसुद्धा अचंबित झाले. इतक्या यशाची त्यांनी अपेक्षासुद्धा केली नव्हती.

१९६३ मध्ये इझराईलचे पंतप्रधान डेव्हिड बेन गुरियन आणि मोसाद संचालक इसेर हॅरेल यांच्यात झालेल्या वादानंतर हॅरेलने राजीनामा दिला आणि अमानचा संचालक असलेल्या मायर अमितची त्या जागी नेमणूक करण्यात आली. साधारण त्याच सुमारास एलीच्या दुसऱ्या मुलीचा – आयरिसचा जन्म झाला, आणि १९६४ च्या नोव्हेंबरमध्ये त्याच्या मुलाचा – शॉलचा जन्म झाला.

आपल्या मुलाला पाहायला एली इझराईलमध्ये आला आणि त्याच्यात बदल झालेला त्याच्या घरच्यांच्या लक्षात आलं. तो अबोल आणि चिडचिडा झाला होता. कुठेही बाहेर यायला तो तयार नसायचा आणि वारंवार नोकरी सोडून देण्याबद्दल बोलत असायचा. “ आता यापुढे मी जेव्हा परत येईन, तेव्हा मी माझी नोकरी सोडलेली असेल आणि इथे इझराईलमध्येच काहीतरी काम शोधेन. मला आता माझ्या कुटुंबापासून अजून दूर राहण्याची इच्छा नाही,” असं त्याने नादियाला नोव्हेंबर १९६४ च्या शेवटी इझराईलमधून निघताना सांगितलं होतं. खरंतर त्याची जायची इच्छाही नव्हती, पण मोसाद अधिकाऱ्यांनी केलेल्या विनंतीमुळे तो सीरियाला गेला.

नंतर अनेक वर्षांनी नादिया कोहेनने दिलेल्या मुलाखतीत या क्षणाबद्दल सांगितलं, की का कुणास ठाऊक, पण जे घडतंय ते बरोबर नाही अशी एक जाणीव तिला वारंवार होत होती आणि आपण एलीला परत पाहू शकू याची तिला खात्री वाटत नव्हती. तिची भीती दुर्दैवाने खरी ठरली.

१३ नोव्हेंबर १९६४ या दिवशी सीरियन लष्कराने तेल दान या इझराईल- सीरिया सीमेवरच्या ठिकाणाहून इझरेली हद्दीत काम करणाऱ्या शेतकऱ्यांवर गोळीबार केला. इझराईलने लगेचच आणि अत्यंत तिखट प्रतिक्रिया दिली. जमिनीवरून रणगाडे आणि तोफांनी प्रत्युत्तर द्यायला सुरुवात केली आणि काही वेळातच इझरेली वायुदलाची मिराज आणि व्हाऊतूर विमानं हवेत झेपावली आणि त्यांनी सीरियन लष्कराच्या गोलान टेकड्यांवर असलेल्या चौक्यांवर बॉम्बफेक केली.

इथपर्यंत ठीक होतं, पण नंतर अचानक ही विमानं सीरियन हद्दीत घुसली आणि त्यांनी जॉर्डन नदी आणि तिच्या उपनद्यांचं पाणी वळवण्याचा प्रकल्प जिथे चालू होता, तिथे मोर्चा वळवला. तिथे खणलेले कालवे, बुलडोझर्स आणि इतर सामग्री आणि आत्तापर्यंत झालेलं सगळं बांधकाम या विमानांनी बॉम्बफेक करून नष्ट केलं. सीरियाकडे त्यावेळी रशियन बनावटीची मिग विमानं होती, पण सीरियन वैमानिकांना ती उडवण्याचा अजून काहीही अनुभव नव्हता. त्यांचं प्रशिक्षण चालू होतं, त्यामुळे सीरियन वायुदलाने या इझरेली विमानांना अजिबात प्रतिकार केला नाही.

या इझरेली हवाई हल्ल्याच्या अचूकतेचं श्रेय निःसंशय एली कोहेनचंच होतं. त्याने या प्रकल्पाची संपूर्ण जबाबदारी घेणाऱ्या माणसाशी मैत्री केली होती. हा माणूस सौदी अरेबियामधला होता, आणि त्याची स्वतःची बांधकाम कंपनी होती. या मैत्रीमुळेच एलीला या प्रकल्पाचं ठिकाण, व्याप्ती, आजवर झालेलं काम, या बांधकामाची बॉम्ब किंवा इतर स्फोटकांसमोर टिकून राहण्याची क्षमता, तिथे असणारी सुरक्षितता वगैरे महत्वाच्या गोष्टी अगदी तपशीलवार समजल्या होत्या आणि त्याने त्याची माहिती इझराईलला लगेचच कळवली होती. या सौदी अरेबियन माणसाचं नाव होतं मोहम्मद बिन लादेन – ओसामा बिन लादेनचा बाप. त्याने एलीला आपल्या कंपनीच्या या महत्त्वाकांक्षी प्रकल्पाबद्दल दिलेल्या माहितीमुळेच इझरेली विमानांनी यानंतरही अनेकवेळा तिथे हल्ला केला आणि शेवटी सीरिया आणि इतर अरब राष्ट्रांनी हा प्रकल्प १९६५ च्या शेवटी सोडून दिला.

सीरियामध्ये या हल्ल्याचे पडसाद उमटलेच. सर्वात महत्वाचा प्रश्न होता – इझरेली वायुदलाला ही माहिती मिळाली कशी? सीरियन मुखबारतच्या प्रमुखाला – नदीम अल तायाराला वेगळाच संशय येत होता. संपूर्ण १९६४ या वर्षांत जे काही निर्णय सीरियन लष्कराने किंवा सरकारने घेतले, त्याबद्दल इझरेली रेडिओ सेवा कोल इझराईलवर अगदी लगेचच ऐकायला मिळालं होतं. अनेक अतिगोपनीय निर्णयही इझराईलला लगेच समजले होते आणि आता नोव्हेंबरमध्ये इझराईलने अगदी अचूक प्रतिहल्ला चढवला होता. तायाराचा तर्क होता की ज्याअर्थी इझराईलमधून ही माहिती प्रसारित होते आहे, त्याअर्थी इथे सीरियामध्ये घेतले गेलेले निर्णय इझराईलपर्यंत ताबडतोब पोचताहेत. म्हणजे सीरियन सरकारच्या अगदी अंतर्गत वर्तुळामध्ये, सत्ताकेंद्राच्या अगदी जवळ कुणीतरी इझराईलचा हेर आहे आणि तो त्याला मिळणाऱ्या बातम्या इझराईलला प्रसारित करतोय. पण मग त्याचा ट्रान्समीटर कुठे आहे? संपूर्ण डिसेंबर महिना तायारा आणि त्याच्या लोकांनी हा ट्रान्समीटर शोधण्यासाठी जंग जंग पछाडलं पण त्यांना तो मिळू शकला नाही. शेवटी त्यांच्या सुदैवाने त्यांना जानेवारी १९६५ मध्ये ट्रान्समीटर आणि तो वापरणारा हेर असे दोघेही मिळाले.

साबेतच्या अटकेने सीरियन सरकारचं धाबं दणाणलं होतं. सर्वात मोठा प्रश्न होता – हा माणूस जर बोलला, तर तो कोणाकोणाची नावं घेईल? कारण साबेतकडून भेटवस्तू आणि इतर ‘ गोष्टी ‘ स्वीकारणाऱ्या लोकांमध्ये सीरियामधल्या बहुतेक सर्व लब्धप्रतिष्ठितांचा समावेश होता. स्वतः राष्ट्राध्यक्ष हाफेझने साबेतच्या चौकशीमध्ये भाग घेतला. आपण कोण आहोत हे एलीने त्याच्यासमोरच कबूल केलं.

सीरियन मुखबारतसमोर आता पुढचा प्रश्न होता – साबेत उर्फ एली कोहेन हा एकांडा शिलेदार आहे, का हे एक हेरगिरी नेटवर्क आहे? त्यामुळे साबेतशी घनिष्ठ संबंध असणाऱ्या सगळ्यांना अटक झाली – एल अर्द, जॉर्ज सैफ, काही सैन्याधिकारी, काही स्त्रिया. यामध्ये साबेतकडून भेटवस्तू स्वीकारणाऱ्या हाफेझच्या पत्नीचा किंवा तिच्यासारख्या उच्च वर्तुळातल्या स्त्रियांचा अर्थातच समावेश नव्हता.

एलीला मुखबारतने संदेश पाठवताना रंगेहात पकडलं होतं. मोसादची दिशाभूल करण्यासाठी त्यांनी एलीला अजून काही संदेश पाठवायला लावले. पण एलीने त्या संदेशात वापरलेल्या काही शब्दांमुळे त्याला अटक झालेली आहे आणि तो त्याच्या डोक्याला पिस्तुल लावलेल्या परिस्थितीत संदेश पाठवतोय हे मोसाद अधिकाऱ्यांना समजलं. ही बातमी प्रसारमाध्यमांमध्ये जाहीर करण्याचा प्रश्नच उद्भवत नव्हता, पण एलीच्या कुटुंबियांना याबद्दल सांगणं गरजेचं होतं.

एलीच्या भावाने एलीला सीरियामध्ये अटक झाल्याची बातमी जेव्हा त्याच्या आईला सांगितली, तेव्हा तिला एली चुकून सीमा पार करून सीरियामध्ये गेला असेल असं वाटलं. तो सीरियामध्ये नक्की काय करत होता, हे कळल्यावर ती कोसळलीच.

नादियाची अवस्थाही फार वेगळी नव्हती. तिला एलीच्या वागणुकीमुळे संशय जरूर आला होता, पण एली असं काही काम करत असेल, याचा तिने विचारही केलेला नव्हता.

मोसाद संचालक मायर अमितने हे सगळं प्रकरण स्वतःची वैयक्तिक जबाबदारी म्हणून हातात घेतलं. ३१ जानेवारी १९६५ या दिवशी फ्रान्समधल्या सर्वश्रेष्ठ वकिलांपैकी एक असलेला जॅक्स मेर्सियर दमास्कसमध्ये उतरला. त्याने एलीचं वकीलपत्र घेण्याची इच्छा सीरियन सरकारला सांगितली आणि आपल्या अशिलाला भेटू देण्याची मागणी केली पण त्याची मागणी फेटाळण्यात आली.

सीरियन सरकारमध्ये त्यावेळी दोन गट होते. एक गट राष्ट्राध्यक्ष हाफेझच्या विरोधातल्या लोकांचा. या गटाला एली कोहेनवर रीतसर खटला चालवायला हवा अशी इच्छा होती, कारण त्याचा वापर करून हाफेझच्या राजवटीमधला भ्रष्टाचार बाहेर काढण्याची आणि त्याला बदनाम करायची त्यांची इच्छा होती. दुसऱ्या गटाला, जे हाफेझचे निकटवर्तीय लोक होते, त्यांना याच कारणासाठी रीतसर खटला चालू नये अशी इच्छा होती, कारण साबेत उर्फ एली कोहेनने त्यांची नावं घेतली असती, तर त्यांनाही पुढे फासावर लटकवण्यात आलं असतं.

शेवटी एका विशेष सैनिकी न्यायालयासमोर हा खटला सुरु झाला. खटल्याचं निवडक कामकाज सीरियन सरकारच्या अधिकृत वाहिनीवर प्रसारित होत असे. इझराईलमध्येही हे कामकाज प्रसारित केलं जात असे.

हा खटला म्हणजे एक मोठा फार्स होता. न्यायाधीश म्हणून असलेले तिघेही अधिकारी जनरल सलाह दाली, ब्रिगेडियर अली आमीर आणि कर्नल सलीम हातुम हे कमाल अमीन साबेतचे एकेकाळचे चांगले मित्र होते आणि त्याच्याकडून त्यांनी अनेक भेटवस्तूही स्वीकारल्या होत्या.

एलीला संपूर्ण खटल्यात बोलायची परवानगी नव्हती. त्याचा चेहरा संपूर्ण खटला चालू असताना निर्विकार होता. आपल्याबाबतीत काय होणार आहे याची त्याला पूर्ण कल्पना होती. जवळपास १० वर्षांपूर्वी इजिप्तमध्ये साधारण अशाच परिस्थितीमध्ये असताना काय झालं हे त्याला आठवत होतंच.

३१ मार्च १९६५ या दिवशी न्यायालयाने आपला निर्णय ऐकवला – एली कोहेन, माजिद एल अर्द आणि जॉर्ज सैफ या तिघांनाही मृत्यूदंडाची शिक्षा देण्यात आली.

इझरेली सरकारच्या वतीने मेर्सियरने एलीला वाचवण्याचे प्रयत्न चालू केले. इझराईल सीरियाला एली कोहेनच्या बदल्यात औषधं आणि शेतकी अवजारं फुकट देईल अशी पहिली ऑफर होती. या सर्व गोष्टींची किंमत जवळजवळ दहा लाख डॉलर्स होती. सीरियन सरकारने हे धुडकावून लावलं. इझराईलने लगेचच दुसरी ऑफर दिली – एलीच्या मोबदल्यात इझराईलने पकडलेले ११ सीरियन हेर. सीरियन सरकारने हीसुद्धा ऑफर धुडकावली.

१ मे १९६५ या दिवशी राष्ट्राध्यक्ष हाफेझने मजीद एल अर्द आणि जॉर्ज सैफ या दोघांच्या मृत्यूदंडाच्या शिक्षेला जन्मठेपेच्या शिक्षेत बदललं पण एलीवर मात्र कोणतीही दया दाखवण्यात आली नाही. ८ मे १९६५ या दिवशी त्याला फाशी होणार हे सीरियन सरकारने अधिकृतरीत्या जाहीर केलं.

शेवटचा प्रयत्न म्हणून नादियाने पॅरिसमधल्या सीरियन वकिलातीमध्ये दयेचा अर्ज नेऊन दिला. पण त्याचा काहीही उपयोग झाला नाही. संपूर्ण जगातून सीरियन सरकारला एली कोहेनला फासावर न चढवण्यासाठी विनंती करणारी अनेक पत्रं आली. एलीला त्यांच्याबद्दल जर समजलं असतं, तर त्याचा मित्र श्मुएल अझारची त्याला आठवण झाली असती. तेव्हाही अशा विनंत्यांचा काहीही उपयोग झाला नव्हता. आत्ताही झाला नाही. त्याला फक्त त्याच्या नातेवाईकांना एक शेवटचं पत्र लिहायची परवानगी देण्यात आली आणि मृत्यूसमयी दमास्कसचा राब्बाय निसीम अन्दाबो त्याच्याबरोबर असावा ही विनंतीही मान्य करण्यात आली.

१८ मेच्या पहाटे अडीच वाजता एलीला झोपेतून उठवण्यात आलं. त्याच्या कपड्यांवर एक मोठा पांढरा गाऊन घालण्यात आला. त्याच्या छातीवर एक भलं मोठं पोस्टर चिकटवण्यात आलं. या पोस्टरवर त्याचे गुन्हे अरेबिक भाषेत अगदी स्पष्टपणे लिहिण्यात आले होते. उघड्या ट्रकमधून त्याला दमास्कसच्या मुख्य बाजारपेठेत – मार्जेह चौकात नेण्यात आलं. या सगळ्या क्षणांचं थेट प्रक्षेपण होत होतं. चौकाच्या मध्यभागी उभारण्यात आलेल्या वधस्तंभावर एली शांतपणे चढला. तिथे उभ्या असलेल्या जल्लादाने त्याच्या गळ्याभोवती फास अडकवला. एलीला त्याने एका छोट्या स्टूलवर उभं केलं.

एली शांतपणे तिथे उभा होता. तिथे त्यावेळी हजर असणाऱ्या पत्रकारांच्या मते त्याने आपलं भवितव्य स्वीकारलेलं होतं. प्रेक्षक श्वास रोखून उभे होते. इशारा मिळताच जल्लादाने एलीच्या पायांखाली असलेल्या स्टुलाला जोरात लाथ मारली आणि एली कोहेन नामक सर्वश्रेष्ठ हेर सगळ्याच्या पलीकडे निघून गेला. हजर असलेल्या लोकांनी एकच जल्लोष केला.

पुढचे सहा-सात तास एलीचा देह तिथेच फासावर लटकत ठेवलेला होता. येणारे-जाणारे जवळ जाऊन त्याच्या चेहऱ्याचं निरीक्षण करत होते. काही जणांनी त्याच्याबरोबर फोटो काढून घेतले. काहीजण त्याच्या चेहऱ्यावर थुंकले सुद्धा.

तिथून काही मैल पश्चिमेला इझराईलमध्ये कोहेनचं कुटुंब हेच दृश्य त्यांच्या टेलिव्हिजनवर पाहात होतं. मोसाद संचालक मायर अमितही त्यांच्याबरोबर तिथे हजर होता.

१८ मेच्यादिवशी सकाळी साधारण ११ च्या सुमारास एलीचा मृतदेह वधस्तम्भावरून उतरवण्यात आला आणि त्याचं एका गुप्त ठिकाणी दफन करण्यात आलं. नादियाने यानंतर अनेकवेळा सीरियन सरकारकडे एलीचा मृतदेह त्याच्या कुटुंबाच्या ताब्यात देण्याची मागणी केली, पण आजतागायत सीरियामधल्या एकाही सरकारने ही मागणी पूर्ण केलेली नाही.

एलीच्या मृत्यूनंतर तो इझरेली जनतेचा हीरो झाला. पण अनेक जणांनी, ज्यांच्यात एलीच्या कुटुंबियांचाही समावेश आहे, मोसादवर टीका केली. त्यांच्या मते मोसादने एलीवर प्रचंड जबाबदाऱ्या टाकल्या आणि त्याचा ताण त्याला सहन झाला नाही. त्याला दररोज संदेश प्रसारित करायला सांगितलं होतं आणि त्याची खरोखर गरज नव्हती.

एलीच्या कामगिरीचं खरं मोल इझराईलला २ वर्षांनी कळलं, जेव्हा ६ दिवसांच्या युद्धात त्याने दिलेल्या माहितीच्या आधारेच इझरेली विमानांनी गोलान टेकड्यांवरची सीरियन सैन्याची ठाणी उध्वस्त केली आणि तिथल्या २/३ भागावर कब्जा केला आणि इझरेली शेतकऱ्यांना वाटणारी सीरियन हल्ल्याची भीती कायमची मिटवून टाकली.